1. Định nghĩa và nguồn gốc vi nhựa
Định nghĩa vi nhựa (microplastic)
Theo định nghĩa của Cục Đại dương và khí quyển quốc gia – NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration), vi nhựa (microplastics) được hiểu là những miếng nhựa rất nhỏ có chiều dài dưới 5 mm, có thể nhìn bằng mắt thường và gây ra tác động tiêu cực đến đại dương, sinh vật dưới nước cũng như môi trường.
Sự ra đời gần đây của thuật ngữ “nhựa nano” (nanoplastics) có kích thước nhỏ hơn 1µm đã thiết lập giới hạn dưới cho vi nhựa. Do đó, vi nhựa (microplastic) được định nghĩa là những mảnh nhựa nhỏ có kích thước từ 1µm – 5mm.
Nguồn phát sinh vi nhựa
Vi nhựa có nguồn gốc từ các loại chất thải nhựa do con người thải ra môi trường, theo đó, vi nhựa có thể có 3 nhóm xuất xứ:
(1) Vi nhựa sơ cấp (nguyên phát): Là nhựa được chủ ý thiết kế với kích thước rất nhỏ gọi là microbeads, có nhiều trong các sản phẩm sức khỏe và làm đẹp như kem đánh răng, bột giặt, mỹ phẩm,…. hoặc trong công nghệ phun khí để làm sạch rỉ rét, sơn keo máy móc, động cơ, vỏ thuyền…. Phần lớn vi nhựa sơ cấp (98%) phát sinh từ các hoạt động trên đất liền, chỉ 2% được tạo ra từ các hoạt động trên biển. Ước tính khoảng 48% vi nhựa sơ cấp (1,5 triệu tấn/năm) được thải ra đại dương, 52% còn lại tích tụ trong đất hoặc bùn thải.
(2) Vi nhựa thứ cấp (thứ phát): Là những mảnh nhựa rất nhỏ sản sinh từ sự phân hủy của các mảnh vụn nhựa lớn hơn, do các tác nhân vật lý, sinh học và hóa học gây ra.
(3) Vi nhựa từ các nguồn khác: Là những mảnh nhựa có trong rác thải phụ phẩm, bụi trong quá trình hao mòn của hai loại vi nhựa sơ cấp và thứ cấp như sợi vi nhựa khi giặt quần áo, đồ chơi bằng nhựa, vi nhựa cao su do lốp xe hao mòn…
2. Tác động của vi nhựa đến môi trường và sức khỏe con người
Hạt vi nhựa là loại rác thải gây ô nhiễm môi trường sống, đặc biệt là đối với các đại dương, gây nguy hại cho các loài động vật dưới nước và gây ra nhiều tác hại đối với sức khỏe con người. Các hạt vi nhựa lọt qua hệ thống xử lý nước thải ra sông hồ, ao và đại dương gây ảnh hưởng lớn đến môi trường cũng như chuỗi thức ăn.
Thực trạng ô nhiễm vi nhựa
Số lượng lớn vi nhựa đã được tìm thấy không chỉ ở đại dương và trên các bãi biển, mà còn ở các dòng sông và mặt đất khắp thế giới, cho thấy sự ô nhiễm đã lan ra rất rộng. Vi nhựa bị thải ra môi trường từ bãi chôn lấp, khu công nghiệp nhựa, rác và bùn thải
Trên thế giới: ô nhiễm vi nhựa ở các đại dương, vùng biển thay đổi theo khu vực địa lý trên toàn cầu, cao nhất là ở Ấn Độ và Nam Á (18,3%) và Bắc Mỹ (17,2%), tiếp theo là Châu Âu và Trung Á (15,9%), Trung Quốc (15,8%) và Đông Á và Châu Đại Dương (15,0%). Tỷ lệ phát sinh vi nhựa thấp hơn ở Nam Mỹ (9,1%) và châu Phi và Trung Đông (8,7%)
Tại Việt Nam: Việt Nam chưa có số liệu thống kê chính thức, tuy nhiên, gần đây đã có một số nghiên cứu xác định sự phân bố và hàm lượng vi nhựa trong các mẫu trầm tích và môi trường nước. Trên sông Sài Gòn, mật độ vi nhựa dạng sợi tại mỗi điểm được dao động từ 172.000 MPs/m 3 đến 519.000 MPs/m 3 và mật độ vi nhựa dạng mảnh tại mỗi điểm được dao động từ 10 MPs/m 3 đến 223 MPs/m 3 ) (Lisa Lahens và cộng sự, 2018). Vi nhựa cũng được tìm thấy ở cả ba vùng biển Tiền Giang, Cần Giờ và Bà Rịa – Vũng Tàu với mật độ dao động từ 0,04 đến 0,82 mẩu/m 3 nước biển, thấp nhất ở vùng Cần Giờ và cao nhất ở vùng Tiền Giang. Đặc điểm chung của vi nhựa tại ba vùng biển này là dạng mảnh và sợi, kích thước tập trung trong khoảng 0,25-0,5mm và 1-2,8mm, với màu sắc khá đa dạng (Nguyễn Thảo Nguyên, 2019)
Tác động của ô nhiễm vi nhựa đến môi trường
Khi hạt vi nhựa hòa vào nguồn nước, chúng sẽ hấp thụ các hóa chất ô nhiễm trong nước ở nồng độ dạng vết và trở nên rất độc, chẳng hạn như kim loại nặng, hydrocacbon thơm đa vòng (PAH), polychlorinated biphenyls (PCB), thuốc trừ sâu clo hữu cơ (OCP), dược phẩm và các chất phụ gia công nghiệp rửa trôi, như ete diphenyl polybromated (PBDEs), được sử dụng làm chất chống cháy brom hóa, chất ổn định nhiệt chì và chất làm dẻo phthalate. Vì đặc tính không tan và khó phân hủy nên có hàng nghìn hạt vi nhựa bị tích lại trong cơ thể thực vật, động vật theo chuỗi thức ăn.
Các loài sinh vật phù du sẽ ăn vi nhựa, cá bé lại ăn sinh vật phù du và bị nhiễm nhựa, cá lớn lại ăn cá bé và bị nhiễm vi nhựa, lâu dần cũng sẽ chết. Vì 2 lý do trên, trong những năm gần đây, số lượng sinh vật biển giảm đi đáng kể, rõ rệt
Tại Việt Nam, nghiên cứu về ô nhiễm vi nhựa trong sinh vật thủy sinh đã được thực hiện ở loài vẹm xanh châu Á ở vùng nước lợ tỉnh Thanh Hóa và các loài cá, tôm tự nhiên trên sông Lòng Tàu – hạ lưu sông Sài Gòn – Đồng Nai (Phuong &nnk, 2019; Kieu Le &nnk, 2021). Mật độ vi nhựa ở vẹm xanh châu Á (Perna viridis) là 0,29 (± 0,14) vi nhựa trên 1 gam trọng lượng ướt của mô mềm và 2,60 (± 1,14) vi nhựa trên mỗi cá thể. Trong đó, loại vi nhựa chủ yếu là Polypropylene (PP) có thể có nguồn gốc từ các sản phẩm nhựa dung một lần như bao bì và Polyester có nguồn gốc từ vải sợi tổng hợp (Phuong &nnk, 2019). Ở các loài tôm và cá tự nhiên (Metapenaeus ensis – tôm đất, Metapenaeus brevicornis – tôm bạc, Cynoglossus punchticeps -cá lưỡi trâu, Scianidae – cá lù đù, Polynemus melanochir – cá phèn, Pseudapocryptes elongatus – cá kèo,Clupeoides borneensis – cá cơm và Glossogobius sp. – cá bống cát), vi nhựa có trong tất cả các loài và vi nhựa dạng sợi chiếm đa số. Cụ thể hơn, mật độ sợi vi nhựa trung bình trong cá, tôm nằm trong khoảng từ 0,33 đến 1,41 sợi trên một gam trọng lượng ướt của sinh vật với mật độ thấp nhất và cao nhất là ở cá kèo và tôm bạc. Bên cạnh đó, mật độ sợi vi nhựa trên mỗi cá thể dao động từ 1,33 đến 9,33 sợi với mật độ thấp nhất và cao nhất là trong cá phèn và cá cơm (Kieu Le &nnk, 2021).
Tác động của ô nhiễm vi nhựa đến sức khỏe con người
Cứ mỗi một hạt vi nhựa vỡ sẽ sản sinh ra rất nhiều chất độc có thể gây nguy hiểm đến sức khỏe con người như gây mất cân bằng hoóc-môn, mắc các căn bệnh về thần kinh, các bệnh hô hấp, ảnh hưởng đến cấu trúc não bộ, gây tăng động, suy yếu và biến đổi hệ miễn dịch cùng hàng loạt những nguy cơ khác. Ngoài ra, vi nhựa có thể làm tăng khả năng phát triển bệnh ung thư, tim mạch, chứng mất trí nhớ và các vấn đề sinh sản. Các tế bào không thể phá vỡ hạt nhựa trong cơ thể, dẫn đến tình trạng viêm nhiễm nghiêm trọng. Các phân tích trên động vật cho thấy vi nhựa có thể vượt qua lớp màng cứng bảo vệ não khỏi các dị vật xâm nhập vào máu. Vi nhựa có trong bụi đường hô hấp khi con người hít thở vào. Vì vi nhựa có đường kính trên 10 micromet nên thường được hệ thống chất nhầy, lông mao đường hô hấp trên bắt giữ và loại trừ ra qua hắt hơi, ho, xỉ mũi, khạc đàm nhầy… Nếu vi nhựa có kích thước nhỏ hơn, chúng sẽ tiến sâu hơn và mắc kẹt vào các phế nang, khó bị đào thải. Vi nhựa cũng có thể vào cơ thể con người qua con đường uống nước đóng chai hoặc ăn cá từ đại dương bị ô nhiễm vi nhựa.
Ngày 24/3/2022, các nhà khoa học Hà Lan, lần đầu phát hạt vi nhựa trong máu người, có thể di chuyển xung quanh cơ thể, đến các cơ quan. Nghiên cứu được công bố trên tạp chí Môi trường Quốc tế, được cho là công trình đầu tiên phát hiện hạt vi nhựa trong máu người.
Trong nghiên cứu được công bố trên tạp chí Environmental Science & Technology vào ngày 10/8/2023, các nhà khoa học tại Bệnh viện Anzhen Bắc Kinh đã phát hiện 9 loại vi nhựa trong 5 loại mô tim của 15 bệnh nhân. Các chuyên gia đã sử dụng hình ảnh tia laser và tia hồng ngoại để tìm ra hàng chục đến hàng nghìn mảnh vi nhựa riêng lẻ, số lượng khác nhau giữa các bệnh nhân. Các hạt cực nhỏ thuộc loại nhựa metyl metacryit, thường được sử dụng làm giả thủy tinh, xuất hiện trong ba phần khác nhau của tim.
3. Ngăn chặn ô nhiễm vi nhựa
Việc lọc các hạt vi nhựa khỏi môi trường là rất khó khăn. Một nghiên cứu được thực hiện bởi các nhà khoa học tại đại học British Columbia đã bổ sung chất tannin (chất tạo vị chát của cây) vào lớp bụi gỗ có thể tạo ra một lớp lọc 99,9% các hạt vi nhựa trong nước. Tuy nhiên, nghiên cứu đang được triển khai trong quy mô phòng thí nghiệm. Hiện nay, để ngăn chặn ô nhiễm vi nhựa chủ yếu là giảm nguồn phát thải ra các hạt vi nhựa
Trên thế giới
Hiện nay nhiều quốc gia thành viên EU đã đưa ra lệnh cấm sử dụng hạt vi nhựa chủ yếu trong sản xuất mỹ phẩm. Nhằm chấm dứt việc xuất khẩu rác thải nhựa tới các nước không đủ năng lực xử lý, Ủy ban châu Âu đã thông qua quy định mới về xuất, nhập khẩu và vận chuyển rác thải nhựa, có hiệu lực từ tháng 1 năm 2021. Nghị viện châu Âu đã khuyến nghị EU thiết lập lệnh cấm ở quy mô toàn châu lục đối với tất cả các vi nhựa được sử dụng trong sản xuất các loại mỹ phẩm và các chất tẩy rửa, đồng thời phải có các biện pháp nhằm giảm thiểu việc thải vi nhựa từ vải, lốp xe, sơn và đầu lọc thuốc lá.
Tại Việt Nam
Để giảm thiểu tác hại của vi hạt nhựa cần trước tiên hạn chế và tiến tới không sử dụng đồ nhựa kém chất lượng, túi ni-lông khó phân hủy.
Để đạt được mục tiêu này, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về tác hại của vi hạt nhựa đến môi trường, sức khỏe con người; thực hiện giải pháp định hướng hoạt động sản xuất và tiêu thụ túi ni-lông thân thiện với môi trường trong nước; hoàn thiện cơ chế chính sách khuyến khích sản xuất túi thân thiện với môi trường; xây dựng chính sách hạn chế sản xuất và sử dụng túi ni-lông khó phân hủy trong sinh hoạt; tăng thuế bảo vệ môi trường đối với túi ni-lông khó phân hủy sinh học; tạo lập thị trường tiêu dùng cho các sản phẩm túi thân thiện với môi trường; đẩy mạnh hoạt động nghiên cứu khoa học, ứng dụng và chuyển giao công nghệ tái chế chất thải túi ni-lông khó phân hủy thành các sản phẩm thân thiện hơn với môi trường; sản xuất các loại túi có khả năng tự phân hủy sinh học; tăng cường tuyên truyền, phổ biến nâng cao nhận thức cộng đồng đối với tác hại của túi ni-lông khó phân hủy và khuyến khích tái sử dụng, sử dụng các loại túi thân thiện với môi trường
Tài liệu tham khảo
Ô nhiễm vi nhựa Nghiên cứu điển hình tại Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế, Dương Thanh An, Nguyễn Thùy Anh, Bùi Thị Thu Hiền, Lê Thị Vân Nga, NXB Giao thông vận tải, 2021.
University of British Columbia. “Microplastic pollution: Plants could be the answer: Device uses wood dust to trap up to 99.9 per cent of microplastics in water.” ScienceDaily. ScienceDaily, 16 August 2023. <www.sciencedaily.com/releases/2023/08/230816114220.htm>.
http://quanly.moitruongvadothi.vn/28/12214/O-nhiem-moi-truong-do-vi-nhua.aspx%C2%A0
http://www.vjsonline.org/news/1529483835
https://vnexpress.net/lan-dau-phat-hien-hat-vi-nhua-trong-tim-nguoi-4640496.html
https://vnexpress.net/hat-vi-nhua-trong-mau-co-gay-hai-suc-khoe-4444479.html
Đăng ngày: 17/08/2023